Olaya Bağlı Metinlerde Yapı (Olay Örgüsü, Kişiler, Mekân, Zaman)

Olay Örgüsü

Anlatmaya bağlı edebî metinlerin ortak özelliği bir olaya dayanmalarıdır. Anlatıda olay, kurmaca bir dünyanın içinde kurmaca kişiler tarafından yaşanır. Bir anlatıdaki olayların neden-sonuç ilişkisi içinde kurgulanmasına olay örgüsü denir. Örneğin “Kral öldü, ardından kraliçe de öldü.” cümlesi olaydır; çünkü iki olayın birbirine bağlanmasını sağlayan akla uygun bir ilişki ortaya konulmamıştır. Aynı cümleyi “Kral öldü, ardından üzüntüsünden kraliçe de öldü.” cümlesi “olay örgüsü’ne dâhildir; çünkü ikinci olayla birinci arasında bir neden-sonuç ilişkisi kurulmuştur.

Yazarın kurmacası olan olay örgüsünün gerçek hayatta bire bir yaşanması mümkün değildir; ama birbirine neden-sonuç ilişkisiyle bağlanmamış, tek tek olaylar gerçek hayatta yaşana­bilir. 

NOT: Anlatmaya bağlı sanat metinlerindeki olay örgüsünün     göstermeye bağlı metinlerdeki karşılığına dramatik örgü denir. Dramatik örgünün seyirciye yansıtılmasındaki temel unsurlar sahne ve perdedir.

Kişiler

Anlatmaya bağlı edebî metinlerde bir olayın gerçekleşmesi için birbiriyle ilişkiye geçen en az iki kişiden oluşan kişi kadrosuna ihtiyaç vardır. Kişi kadrosu; insan, hayvan ya da nesne olabilir. Edebî metinlerde kişiler, karşımıza tip ya da karakter olarak çıkar.

Tip: Hikâye, roman, tiyatro gibi uzun anlatıma dayalı edebî eserlerde kişi kadrosu içinde yer alan ve belli bir düşüncenin, topluluğun zihniyetini, bir ideolojinin temsilci­liğini yüklenen kişidir. Bir özellikleri (ukala, alıngan, karamsar, sevecen, içe dönük) diğer bütün özelliklerini örter. “Tip”in “karakter” gibi kendine özgü bir kişiliği yoktur, genellikle bilinen kalıplardaki (cimri, açgözlü, yardımsever, saf vb.) insanları gösterir. Örneğin Moliere’in Cimri’sindeki Harpagon cimri tipini temsil eder. Araba Sevdası’nın kahramanı Bihruz Bey, Batılılaşmanın yanlış anlaşılmasını sergileyen bir tipken Çalıkuşu’nun Feride’si ise idealist öğretmen tipidir.

Karakter: Kendine özgü nitelikler içinde ruhsal gelişimi olan kahramanlardır. Karakterler, yer aldıkları eserin içeriği ve olay örgüsüyle birlikte anlaşılabilirler. Bundan dolayı kimseye benzemez, başka eserlerdeki kahramanlardan ayrılırlar. Karakterler; tipler gibi tek bir kişilik yönüyle (yiğit, cimri, kötü vb.) öne çıkmazlar, olumlu ve olumsuz yönleriyle eserde yer alırlar. Yani belli bir sınıfı ya da belli bir insan eğilimini temsil etmek için yaratılmamışlardır.

Mekân (Yer)

Mekân, olay çevresinde oluşan edebî metinlerde olayın veya durumun geçtiği yerdir. Mekân hayalî veya gerçek bir yer olabilir. Mekân, bir şehir, ülke, yöre, mahalle, köy olabileceği gibi bir konak, bahçe, oda da olabilir.

Zaman

Olay çevresinde oluşan edebî metinlerde olayın başladığı, geliştiği ve son bulduğu bir zaman vardır. Anlatmaya bağlı edebî metinlerde zaman da diğer anlatı türleri gibi kurmacadır. Yazar, zamanı kurgularken gerçek zamanın bütününü anla­tamayacağı için özetleme, geriye dönüş, anı, zamanda atlama, unutma gibi yöntemlere başvurur.