DİVAN EDEBİYATINDA NESİR

Divan edebiyatında nesir, şiir kadar gelişmemiştir. Arapça, Farsça sözcüklerin ağırlıklı olduğu ağır, ağdalı bir dil kullanılmıştır. Kaleme alınan kitapların hitap etti­ği kesim göz önünde bulundurularak ona göre bir dil kullanılmıştır.

Divan nesrinde iyi nesir yazarına münşi, iyi nesir yazı­larına inşa, nesir yazılarının bir eserde toplanmasına münşeat denir.

NESİR TÜRLERİ

Divan nesri kullandığı dile göre üçe ayrılır. Sade nesir, orta nesir, süslü nesir?

1- Sade Nesir

Halkın konuştuğu dil kullanılmış, halk kitapları, halk öyküleri, Kur’an tefsirleri, hadis açıklamaları bu türde yazılmıştır.

2- Orta Nesir

Orta düzyazı ise, divan edebiyatının hemen hemen bütün klasik yazarlarının yazdığı bir türdür. Yer yer süs­lü nesrin niteliklerini taşımakla beraber anlatmak iste­diğini anlaşılır bir şekilde ortaya koyan nesirdir. Belirgin özellikleri, söz ve anlam oyunlarından, hüner ve marifet göstermekten kaçınılmış ve içeriğin ön planda tutulmuş olmasıdır. Özellikle tarih, gezi, coğrafya ve din kitapları bu türde yazılmıştır.

3- Süslü Nesir

Süslü düzyazıda hüner ve marifet göstermek amaçlan­mıştır. Bu türe genellikle medrese öğrenimi görmüş, Osmanlıcayı iyi bilen yazarlar yönelmiştir. Ustalık gös­termek amacı vardır. Söz oyunları, düğümlü uzun cüm­lelerle, secilerle doludur. Çok uzun cümlelerin, bol söz ve anlam oyunlarının göze çarptığı bu türün en belirgin örneklerini Veysi ve Nergisi vermiştir. Süslü düzyazıda çok ürün verilmiş alan tezkire’dir. Bu türün ilk klasik örneğini, 16. yüzyılda Âşık Çelebi yazmış ve tezkire geleneği 19. yüzyılda Fatih Efendi’ye değin sürmüştür.

**********

NESİR BİÇİMLERİ

1- Tezkire

Ünlü kişilerin yaşam öykülerinin toplandığı kitaba veri­len isimdir. Şairlerin yaşam öykülerini anlatanlara tez- kiretü’ş-şuara ya datezkire-i şuara, din adamlarının ya­şam öykülerini anlatanlara tezkiretü’l evliya, hattatların yaşam öykülerini anlatanlana tezkiretü’l-hattatin bil­ginlerin yaşam öykülerini anlatanlara tezkire-i ilmiye, Halvetiye tarikatı şeyhlerinin yaşam öykülerini anlatan­lara tezkiretü’l- halvetiye, müzisyenlerin yaşam öyküle­rini anlatanlara tezkire-i musikişinasan denir. Tezkireler ilk kez İran edebiyatında ortaya çıkmıştır. Türk edebi­yatının ilk tezkiretü’ş-şuara’sını Ali Şir Nevai, Mecali- sü’n-Nefais adıyla yazmıştır.

2- Evliya Tezkiresi

Din büyüklerinin gerçek ya da efsaneleştirilmiş yaşam öyküleri ile kerametlerini anlatan kitaplardır, içinde İs­lam velilerinin yaşamlarına ilişkin bilgilerin yanında va­azlar ve ahlaki öğütler de yer alır. Sinan Paşa’nın Tez- kiretü’l-Evliya adlı eseri ile Ahmed Hilmi’nin Ziyaret-i Evliya adlı çalışmaları bu türün divan edebiyatımızdaki başlıca örnekleridir.

3- Tarih

Geçmiş olayları, geçmiş belli bir dönemi, belli bir kişi ya da kahramanı çevresi ve dönemiyle birlikte anlatan sanatlı düzyazı türüdür.

4- Sefaretname

Devlet tarafından bir görevle yurtdışına gönderilen el­çilerin ya da bunların yanlarında bulunanların gittikleri yerin durumuna ve özelliklerine ilişkin izlenimlerini, gö­rüşlerini, olayları anlattıkları eserlerdir. En tanınmış ör­neklerden biri Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin Sefaretnamesi’dir.

5- Seyahatname

Yazarların gezip gördükleri yerlerden edindikleri izle­nim ve bilgileri aktardıkları edebi eserlerin tümüne se­yahatname denir. Temel amaç, yurtdışı ya da içinde gezilen yerlerin doğal güzelliklerini, toplumsal yaşam­larını, gelenek ve göreneklerini tanıtmaktır. Seyahatna­meler çoğu kez birer tarihî eser olarak görülür. Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi bu türün ilk örneğidir. Piri Reis’in Kitab-ı Bahriye’si de bu türe güzel bir örnektir.

6- Siyasetname

Devlet adamlarına yöneticilik sanatına ilişkin bilgiler veren edebi eserlerin genel adıdır. Genel olarak hü­kümdarlar için kaleme alınmış olan siyasetnamelerde onların sahip olması gereken nitelikler, saltanatın şart­ları ve kuralları anlatılır, ideal bir devlet örgütünün na­sıl olması gerektiği belirtilir ve kötü yönetimlerin zarar­lı sonuçları açıklanarak, yöneticiler uyarılır. Vezirler ve emirler için yazılmış siyasetnameler de vardır. Siyaset- namelerin en ünlüsü Selçuklu veziri Nizamülmülk’ün Melikşah’ın isteği üzerine kaleme aldığı Siyasetna- me’dir. Türk edebiyatının en önemli siyasetnamesi ise Yusuf Has Hacib’in Kudatgu Bilig adlı kitabıdır.

7- Münşeat

Mektuplardan ya da çeşitli konulardaki düzyazılardan oluşan kitaplara verilen isimdir. Kapsamına göre üçe ayrılır.

8- Kısas-ı Enbiya

Peygamberlerle ilgili kıssaları içeren eserlerin genel adıdır, ilk kısas-ı enbiya Kısai’nin 9. yüzyılda yazdığı Ki- tabü Kısasi’l-Enbiya adlı eseridir. Türkçe kısas-ı enbiya kitapları arasında Rabguzi’nin 1310’da Çağatay Hanı Termaşir’in emiri Nasuriddin Tokboğa’nın emriyle yaz­dığı Kısasüî-Enbiya ve Ahmet Cevdet Paşa’nın Kısas-ı- Enbiya ile Tevarih-i Hulefa adlı eserleri sayılabilir.

9- Siyer

Hazreti Muhammed’in hayatını ya da halifeler ve hü­kümdarların savaş ve barış dönemlerindeki uygulama­larını, uluslararası ilişkilerini konu edinen nesir biçimidir.