İKTİBAS

İktibas Sanatı Nedir, Özellikleri ve Örnekler

Ödünç alma. Bir ayeti, bir hadisi ya da bir sözü tam veya yarım olarak anlamlı bir biçimde aktarma sanatıdır. İktibaslar bu yönleriyle irsâl-i mesele benzerler. Kelâm ı kibar ve diğer şairlerin sözleri de iktibâs için önemli birer malzemedirler. Cumhuriyet dönemi Türk şiirinde de bu iktibâslara yeterince yer verildiğini görüyoruz.

********************

İktibas Sanatı Örnekleri

Sanma şem’-i meclisi devletden eyler iktibâs

Re’yini o işrâk-ı hikmetden eyler iktibâsı

Keçecizâde İzzet Molla

Keçecizâde İzzet Molla, muhatabına âşıklar meclisinin mu­munun ışığını devletten aldığını /iktibas etmediğini ve işrak fel­sefesinden iktibas ettiğini söyleyerek bir anlamda iktibas sanatı­nın gerçekleşmesi olayını örneklendirir.

********************

Yüzün gününde ey kamer eııvâre düşmüşem

Anestü nâren olmuşam ol nâra düşmüşem

Seyyid Nesimi

Seyyid Nesimi, Kur’an-ı Kerim’deki “benim gözümü bir ateş ilişti, ondan size bir haber getireceğim”.mealindeki “Anestü Nâren” şeklindeki terminolojik bir alıntısıyla iktibas sanatı yapar.

********************

Cihan kanûn-i sa’yin, bak, nasıl bir hisle mûnkadı!

Ne yaptın? “Leyse li’l-insâni illâ ma-se’â” vardı!…

Mehmet Akif Ersoy, Safahat

Mehmet Akif, Kur’an-ı Kerim’de Necm Suresi’nde geçen “sizin için çalışmaktan başka birşey yoktur” mealindeki “leyse li’l-insâni illâ mâseâ” ayetini aynen alarak iktibas sanatı yapar.

********************

Aşkın irşâdiyle girdik mânevi bir gülşene

Dolmasını bîhüde sâgar açmasını bîhûde gül

Câm-ı Cem bir lahzâ devdetmez bu zevkabâdda

“Hem kadeh hem bâde hem bir şûh sakidir gönül”

Yahya Kemâl Beyatlı, Eslıi Şiirin Rüzgarıyla

Yahya Kemal, XVII. Yüzyıl Divan şairi Nef’nin ünlü bir beytinin bir mısraını alıp tazmin yaparken aynı zamanda iktibas sanatını da gerçekleştirmiş olmaktadır. Ayrıca bu dizede “ka­deh”, “bâde”, “şûh” ve “sâki sözcükleriyle güzel bir tenasüp sanatı istif edilmiştir.

Nef’i’nin beyti şudur:

Hem kadeh hem bâde hem bir şûh sakidir gönül

Ehl-i aşkın hâsılı sâhib-mezâkıdır gönül

Nef’i

********************

O diyor ki bana:

– Sen kendi sesinle kül olursun ey!

Kerem

gibi

yana

yana…

“Deeeert

çok,

hemdert yok”

Nazım Hikmet, Kerem Gibi

Nazım Hikmet, Türk halk hikayesinin kahramanı Kerem’in yanmasına telmihte bulunurken, bir yandan da Fuzûli’nin de aşağıdaki beytine hem telmihte bulunur, hem de onu alıntılaya­rak iktibas sanatı şapar.

********************

Dost bi-pervâ felek bi-rahm devrân bi-sükûn

Derd çok hem-der yok düşmen kavi tâli’ zebun 

Fuzulî

Fuzûlî’nin iktibas edilen yukardaki beyti mükemmel tezatlıklar üzerine kurulmuş bir beyittir. Kavram olarak dost ve düş­man arasında, ayrıca anlamsal olarak, dostun korkak olması, derdin çok ve dert ortağının olmaması, düşmanın güçlü olması ve ona karşı koyacak gücün olmaması hepsi ayrı ayrı tezatlıklar içerir.

********************

Bir şarkı dökülüyor sokağa

Unutulmuş bir pencereden…

“Geçtim yine dün eski hazân bahçelerinden.’’

Baki Süha Edipoglu, Türk Şiir Sanatı

Baki Süha Edipoğlu, Yahya Kemal’in hem aşağıdaki şarkı­sına telmihte bulunur, hem de şarkıdan bir mısrayı aynen alın­tılayarak iktibas sanatı yapar.

********************

Kalbim yine üzgün seni andım da derinden,

Geçtim yine dün eski lıazâıı bahçelerinden!

Üzgün ve kırılmış gibi en ince yerinden,

Geçtim yine dün eski hazân bahçelerinden!

Kemal Beyatlı, Eski Şiirin Rüzgârıyla

Yahya Kemal’in sadece bir beyti iktibas edilen yukarıdaki şiirinin ikinci dizesinin dördüncü dizede de nakarat olarak tek­rarlanması bir tekrir sanatıdır. Anlatı tekniği açısından düşüne­cek olursak bir leitmotivdir.

********************

Güzel demiş diyen şair, Mesihı

“Kim bilir olbir bahâra kim ölüp kim hala sağ”

Bu can bize temelli verilmedi,

Alır bir gün yalan dünya

Behçet Necatigil, Bütün Şiirleri I

Behçet Necatigil, şair Mesîhfnin şiirinden alıntıladığı bir dizeyle iktibas sanatı yaparken bir taraftan da dünyanın gelip geçiciliğine işaret eder. Aynı zamanda yine dünyanın faniliğini örnek vererek irsal-i mesel sanatı yapar.

********************

Ayvaz çıkar, Hoylu çıkar,

Bir yandan Köroğlu çıkar:

“Hemen Mevlâ ile sana dayandım,

Arkam sensin, kalem sensin, dağlar hey!”

Orhan Veli Kanılı, Bütün Şiirleri / 130

Orhan Veli, Köroğlu’ndan aldığı iki dizeyle iktibas sanatı yapar. Şair ayrıca güçsüzlüğünü bertaraf edebilmek için Köroğlu’na sığınır.

********************

Bir elinde telefon, bir elinde kesesi

“Uyyy!.. Yesun oni nenesi

Yesun oni nenesi.”

Bedri Rahmi Eyuboğlu, Dol Karabakır Dol

Bedri Rahmi, Karadeniz Bölgesinin yerel şivesiyle konuşan halka ait bir günlük konuşmayı, ya da türküyü olduğu gibi şiiri­ne taşıyarak iktibas sanatı yapar.

********************

Annemin bana öğrettiği ilk kelime

Allah, şahdamarımdan yakın bana benim içimde

Sezai Karahoç, Gûn Doğmadan

Sezai Karakoç, Kur’an-ı Kerim’in bir ayeti olan “Allah, size şahdamarınızdan daha yakındır” mealindeki ayeti aynen alıntı­layarak iktibas sanatı yapar.

********************

Hilmi elbet sürersin günleri bir yangına

‘Ateş kesilir geçse saba gelişenimizden’

Hilmi Yavuz, Bakış Kuşu

Hilmi Yavuz, Divan şairi İkinci Selim’e ait bir beytin ikinci dizesini aynen alıntı yaparak iktibas sanatı yapar. Beyit şudur:

Biz bülbül-i muhrik-dem-i gülzâr-ı firâkız

Ateş kesilür geçse sabâ gülşenimizden

İkinci Selim

İkinci Selim’in beytinde gülşen-gülzâr-sabâ-bülbül arasın­da tenasüp sanatı vardır. Bülbül, âşığın yerine kullanıldığından istiaredir. Sabâ rüzgârının gülşenden geçerken âteş kesilmesi mübalağadır. Ayrıca ateş, geçme özelliği ile teşhis olarak belirir. Ateş kesilmek, bir mecazdır.

********************

Renklerin, sesletin, sözlerin anlamı, ağırlığı,

Kendileriyle ve öbürleriyle duyarlığı, uyarlığı,

Bir de uymazlığı, duymazlığı, sağırlığı vardır.

“Bir şulesi vur hi şem-i cân’in

Fanusuna sığmaz asumanın. ”

Çok şimdilerde Şeyh Galib’in malıdır.

Özdemir Asaf, Yalnızlık Paylaşılmaz

Özdemir Asaf, Şeyh Galib’e ait bir beyti aynen alıntı yapa­rak iktibas sanatının kendi üslubuna has bir örneğini vermekle kalmaz, Şeyh Galib’in şiir poetikasmı da över.

********************

İnsan

Eşref-i mahlûkattır, derdi babam

Bu sözün sözler içinde bir yeri vardı

Ama bir eylül günü bilek damarlanmı kestiğim zaman

Bu söz nasıl anlamını kavradı

İsmet Özel, Erbain

İsmet Özel, Kur’an-ı Kerim’deki “insan yaratılmışların en şereflesidir” anlamındaki bir ayeti babasından naklen alarak ik­tibas sanatı yapar.

********************

Şimdi Istanbul üzerinde, benim göğümün üzerinde

“Bîmârım ey ecel bekle yânım al”

Ûçüncü Murad’ı titreten bu beste,

Komşunun pikapnıda yayılan seste boğuluyor.

Hüsrev Hatemi, Bütün Şiirleri

Hüsrev Hatemi, Divan şairi Yahya Bey’in Kanuni’nin şehzâdesi Mustafa’nın öldürülüşü üzerine yazdığı meşhur mersi­yeden bir mısra alıntı yaparak iktibas sanatının en güzel ve ince örneklerinden birini verir. Yahya Bey’in mersiyesi aşağıdadır.

********************

Bîmârım ey ecel bu gece bekle yânım al

Rüz-ı firâk-ı dilberi gösterme cânım al

Çok çok cefam çektim azırganma canımı

Mülk-ifenâ misafiriyem armağanım al

Yahya Bey

ilk bayrağı çekti Ulubatlı Hasan!

“İNNÂ fetehna LEKE FETHAN MÜBÎNA”,

Bir âyet yükseldi binlerce dudaktan…

Bekir Sıtkı Erdoğan, Dostlar Başına

Bekir Sıtkı Erdoğan Kur’an-ı Kerim’in Fetih Suresi’ııin ilk ayetini aynen şiirine alarak iktibas sanatı yapar. Ayrıca İstan­bul’un Fethi’ne ve bayrağı Topkapı Surları’na ilk olarak diken Ulubatlı Hasan’a da telmih vardır. Bunların dışında Osmanlı as­kerlerinin Fetih Suresi’nin ilk ayetini okuyarak fethi gerçekleş­tirdiğine dair ayrı bir telmih sanatı da sözkonusudur.

********************

“Ey ateş soğu ve selâmet ol”

Ateş soğur

Oğul, halkının gözleri önünde

Ateşe

Atlas döşeklere iner gibi iner.

Gülten Akın, İbrahim İçin Söylence

Gülten Akın, Kutsal kitaplardaki Hz. İbrahim’in ateşe atıl­ma söylencesine telmihte bulunurken, Kur’an-ı Kerim’deki “Ey ateş, soğu ve selamet ol” mealindeki ayetini de aynen alarak ik­tibas sanatı yapar.

********************

Bir ağaç yakamaz mıyız, bir çığ, bir dağ (huğ)

“Gül-i handânı değil, serv-i hıramanı bile.”

-Böyle.

Mehmet Taner, Küflü Şimşek

Mehmet Taner Neşatinin aşağıdaki oldukça ünlü olan mıs­rasını aynen alarak iktibas sanatı yapmakla birlikte, aynı beyite işaret ederek telmih sanatı da yapar.

********************

Bağa sensiz bahamam çeşmime âteş görünür

Gül-i handânı değil serv-i hırâmânı bile 

Neşâti

Neşâtî, “gül-i handan” ile hem gül çiçeğini hem de sevgili­yi kastettiğinden tevriye sanatı yapar. Ayrıca, aynı tamlama sev­giliyle ilgili bir mazmun olduğundan açık istiare sanatı vardır. Bunların dışında gül, servi ve bağ arasında tenasüp sanatı da mevcuttur.

********************

Mutluluk dediğimiz gülle gelen yüzündür,

“Hangisin alsam gülü yahut ki camı, ya seni?”

Seyfettin Başçıllar, Unutulmasın

Seyfettin Başçıllar, Nedim’in aşağıdaki ünlü beytine tel­mihte bulunurken onun ikinci mısrasını da aynen alıntılayarak iktibas sanatı yapar.

********************

Bir elinde gül bir elde cam geldin sûkiyâ

Hangisin alsam gülü yâhud hi câmı ya seni 

Nedim

Nedim, sevgiliyi bir elinde gül, bir elinde kadeh olarak gel­diğini tasavvur ederken gülü mü, kadehi mi, yoksa sevgiliyi mi alacağından tereddütlüdür. Bu terüddüt içerisinde istifham sa­natı yapar. Ayrıca hangisini alacağını bildiği halde bilmemezlik­ten gelerek tecahül-i arif sanatı yapar. Ayrıca gül-cam-saki ara­sında tenasüp sanatı vardır.

********************

“Sakiyâ” şeklindeki seslenişinde ni­da vardır.

Ayrıca gül-gül , câm-câm ve Sâki-sen arasında leffü neşir vardır.

ayırır ürünü irinden, bir zamir tartar da

tartıda tartılmazı, şadol ey Enis

Seng üzre gösterir zer-i kâmil ayarım

Enis Batur, Kandil

Enis Batur,

“hitâb-ı aşkı kim anlar kiminle söyleşelim”

anlarsa şair anlar onunla söyleşelim

Süleyman Çelik, Düşler ve Aynalar

Süleyman Çelik, Leskofçalı Galib’e ait bir dizeyi aynen alıntılayarak iktibas sanatı yapmakla kalmaz, onun “kiminle söyleşelim” şeklinde sormuş olduğu soruya da “âşıkların/şair­lerin halinden şairler ve âşıklar anlar, onlarla söyleşelim” şeklin­de cevap verir. Leskofçalı Galib’ın beytinin tamamı şöyledir:

Hitâb-ı aşkı kim anlar kiminle söyleşelim

Cevâb-ı aşkı kim anlar kiminle söyleşelim 

Leskofçalı Galib

Leskofçalı Galib, “… aşkı kim anlar kiminle söyleşelim” derken istifham sanatıyla birlikte tekrir sanatı yapar. Ayrıca ki­minle söyleşip söyleşemeyeceğini bildiği halde bilmemezlikten gelerek tecahül-i arif sanatı yapar.

********************

Diğer söz sanatları için konu başlıklarına tıklayınız…

TEŞBİH                  

İSTİARE          

MECAZ                    

MECAZ-I MÜRSEL

KİNAYE                  

TARİZ

İSTİHDAM

TEZAT

TEVRİYE           

TECAHÜL-İ ARİF                 

MÜŞAKALE

TEŞHİS                    

İNTAK

HÜSN-İ TALİL      

MÜBALAĞA

TEKELLÜM-İ RUHİ

NİDA                   

TERDİD                    

KAT’

RÜCU                        

İLTİFAT

TEKRİR                      

TEDRİC

İSTİFHAM                

TELMİH

İKTİBAS                      

MUAMMA

LÜGAZ                        

MÜLEMMA

İRSAL-İ MESEL        

İHAM

TENASÜP                    

LEF Ü NEŞR

SİHR-İ HELAL          

İBHAM

TEHZİL                        

CİNAS

SECİ

İŞTİKAK                      

İADE

AKİS                              

AKROSTİŞ

LEBDEĞMEZ              

ALİTERASYON

TARİH DÜŞÜRME